Association of Attention Deficit Hyperactivity Disorder Symptoms of Parents with Parental Attitudes

Mehmet Çolak; Özlem Şireli Bingöl; Zeynep Esenkaya Usta; Birim Günay Kılıç

doi:10.4274/jarem.galenos.2020.3505

ABSTRACT

Objective:

The aim of this study was to examine the relationship between the level of attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) symptoms and the attitudes of parents of children diagnosed with ADHD.

Methods:

According to the Diagnostic and Numerical Manual of Mental Disorders-IV diagnostic criteria, 66 children with an age range of 6-13 were diagnosed with ADHD and their parents who brought them to the interview. A total of 94 parents were included in the study, including both the mother and father of some children diagnosed with ADHD, the mother of some, and the father of some. Parents of the children were evaluated with the “Wender-Utah Rating Scale (WURS)”, “Parenting Styles and Dimensions Scale (PSDS-SF)”.

Results:

According to the results of our study; it was found that the permissive subscale scores of PSDS-SF were significantly higher in parents whose WURS scores were above the cut-off value compared to those whose WURS scores were below the cut-off value, and there was no significant difference between the two groups in terms of competent and authoritarian subscale scores of PSDS-SF. It was found that there was no significant association between parents’ age and educational levels and their parent’s attitudes. In addition, comparisons of parents in terms of ADHD symptom level and parental attitudes did not show significant differences between parents in terms of both variables.

Conclusion:

The results of our study showed that permissive attitudes were significantly higher in parents with high levels of ADHD symptoms. In a clinical approach to children diagnosed with ADHD, it is believed that evaluating the symptoms and attitudes of parents with ADHD and psychoeducation of parents about adult ADHD are important for treatment.

Keywords:

ADHD, adult ADHD, parental attitudes

INTRODUCTION

Attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) is defined as a neurodevelopmental disorder characterized by decreased sustained attention, increased impulsivity, and/or mobility. It is quite common in children and adolescents and has been shown to have an average worldwide prevalence of 5.9-7.1% (1). ADHD, which begins in childhood, also persists in the adult period at a rate of 50-70% (2,3).

ADHD is a genetic transitive disorder, and the incidence of ADHD in the mothers and/or fathers of children with ADHD is high compared to the healthy population. In Turkey, in 2005, a cross-sectional study evaluating the parents of 69 ADHD diagnosed and monitored children found that 33.8% of parents met ADHD diagnostic criteria (4). Another recent study in Turkey evaluated 135 children with ADHD and 135 control groups and found that the level of ADHD symptoms of parents of children with ADHD was significantly higher than that of the control group (5).Overall, the lifetime prevalence of ADHD in adults is known to be 1.1-5% (6,7). Lifelong clinical features of ADHD are manifested in different forms in adults. Inattention causes symptoms in individuals such as forgetfulness, contemplation, inability to listen, difficulty in making decisions, lack of planning skills, inability to use time properly, failures in performing tasks, postponement or inability to finish work. While hyperactivity causes symptoms such as inner restlessness, tension, talking too much, not being able to sit for a long time; impulsivity causes symptoms such as taking action without thinking, inability to wait in line, constant attention seeking, frequent job and traffic accidents, frequent job and partner changes, and inappropriate sexual experiences (8). Adult ADHD, where the rate of co-diagnosis is also high, negatively affects people’s relationships, work and family life (9,10).

In general, the attitude of parents is defined as the whole of the attitudes and behaviors that parents display in their relationship with the child. Researchers evaluated parental attitudes in many dimensions, such as control, control, temperature, showing the necessary attention, open communication, and defined different classifications. Baumrind (11) defined three basic parenting attitudes as “democratic/balanced (authoritative)”, “authoritarian (authoritarian)” and “permitting”. In Democratic parental attitudes, open communication with the child and the necessary emotional support are provided; appropriate conditions are provided for the child to develop autonomy by keeping the child’s behavior under supervision within a certain discipline. In authoritarian (authoritarian) parental attitudes, parents have a strict understanding of discipline, the child is not shown sufficient emotional support and warmth. In permissive parental attitudes, there is a weakness in controlling and controlling the child’s behavior (11). According to the results of the research, while accepted democratic parental attitudes have positive effects on the development of the child, authoritarian and permissive attitudes have negative effects on many areas such as the child’s self-development, emotion regulation and social adaptation (12).

In studies that examined the attitudes of parents, it was found that the parenting skills and attitudes of parents of adults with ADHD were negatively affected (13). A study conducted with 147 ADHD, 107 healthy children and their mothers to assess the relationship of mothers with ADHD diagnoses and attitudes found that mothers diagnosed with ADHD exhibit negative attitudes more often than other mothers, and have difficulty practicing consistent and effective discipline (14).

In another study conducted with 90 parents diagnosed with ADHD and 120 healthy groups in which parental attitudes were examined; it has been determined that parents with ADHD display more authoritarian attitudes and behave overly reactively than healthy parents, while parents in the control group have more permissive attitudes (15).

Although ADHD is a neurodevelopmental disorder, psychosocial factors such as parental attitudes are known to be important in terms of ADHD symptom severity and prognosis (16,17). There are many studies in Turkey that assess parental attitudes in children with ADHD (18-25). However, there are limited studies evaluating the parental attitudes and parents in terms of ADHD symptoms in children with ADHD (26). The aim of this study is; to examine the relationship between the ADHD symptom level of parents of children diagnosed with ADHD and parental attitudes.

METHODS

Sample

In this study, 66 children who applied to Ankara University Faculty of Medicine, Department of Child and Adolescent Psychiatry Outpatient between March 2012 and August 2012, were diagnosed with ADHD according to Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) diagnostic criteria, and their parents who brought them to the interview were included. A total of 94 parents, some of them both mothers and fathers, some only mothers and some only fathers of children with ADHD were included in the study. The presence of any chronic medical disease other than ADHD in children, concomitant diffuse developmental disorder, psychotic disorder, mental retardation (IQ lower than 80), and the presence of any chronic medical disease in parents were determined as exclusion criteria. In the study, the minimum sample width required to obtain 80% power (1-β=0.80) at the nominal meaning level of α=0.05 was determined as n=94 versus the effect size of r=0.3.

Data Collection Tools

Sociodemographic data form: This form prepared by researchers questions demographic information such as age of children, gender, age of parents, level of education.

Wender-Utah Rating Scale: This scale developed by Ward and Wender (1993); evaluates the presence and severity of childhood ADHD symptoms in adults. Its Turkish validity and reliability study was conducted by Öncü et al. (27). Wender-Utah Rating Scale (WURS) is a 5-point Likert type self-report scale consisting of 25 items. Each item is rated between 0 and 4 and the cut-off score of the scale is determined as 36. Sensitivity was 82.5% and specificity was 90.8% when the breakpoint was taken 36 and above.

Parenting Styles and Dimensions Scale: This scale developed by Robinson et al.; evaluates the attitudes of parents with children between the ages of 3-13. Turkish validity and reliability studies of the scale were carried out by Kapçı and Erdinç (28). Parenting Styles and Dimensions Scale (PSDS-SF) consists of 32 items and is a 5-point Likert type self-report scale. Parents’ attitudes are evaluated in three dimensions as “authoritative”, “authoritarian” and “permissive”. In reliability analysis, the Cronbach Alpha Coefficient was calculated as 0.88 for the competent subscale, 0.74 for the competent subscale, and 0.64 for the permitting subscale. The test-retest reliability coefficient of the scale is 0.64.

Process

The children and their parents in the study group were informed about the purpose and method of the study and their written consents were obtained. WURS and PSDS-SF scales were applied to the parents of children diagnosed with ADHD according to DSM-IV-TR.

Statistical Analysis

All data were evaluated using the SPSS Windows version 24.0 software. “Shapiro-Wilk test” and “Levene’s test” were used for the suitability of the homogeneous variance assumption for the analysis of the suitability of the data for the normal distribution. In comparison of continuous variables, the “Student’s t-test” was used when parametric assumptions were met, and the “Mann-Withney U test” when parametric assumptions were not met. Relations of continuous variables were evaluated by the “Pearson correlation test” and relations of discrete and sequential variables were evaluated by the “Spearman Rho correlation test”. P-value of <0.05 was considered statistically significant.

RESULTS

Of the children enrolled in the study, 14 (21.2%) were girls, 52 (78.8%) were boys, and the average age was 9.83±2.42 years. Of the 94 parents included in the study, 54 (57.4%) were mothers and 40 (42.6%) were fathers. The mean age of the mothers was found to be 35.74±4.89 years, and the average age of the fathers as 39.28±6.63 years. When the education levels of the parents are evaluated; 3 of the mothers (5.6%) were only literate, 17 (31.5%) were primary school graduates, 12 (22.2%) were secondary school, 17 (31.5%) were high school, 1 (1.9%) were high school, 4 of them (7.4%) were university graduates; 14 of the fathers (35%) primary school, 5 (12.5%) secondary school, 13 (32.5%) high school, 2 (5%) college graduates, 6 (15%) of them are university graduates.

When the WURS scores of the parents were evaluated, it was determined that 12 (12.7%) of the WURS scores were above the cut-off score (36). When the parents’ WURS scores were divided into two groups according to their cut-off scores and evaluated in terms of PSDS-SF scores; it was determined that the permissive subscale score of PSDS-SF was significantly higher in the parents whose WURS score was above the cut-off score compared to the parents whose WURS score was below the cut-off score (p=0.04) (Table 1).

When the parents’ scale scores were evaluated separately as parents, there was no statistically significant difference between the parents’ WURS and PSDS-SF scores (p>0.05) (Table 2).

When the relationship between the age and education levels of mothers and fathers and PSDS-SF scores were examined; There was no significant relationship between age and education levels and PSDS-SF scores (p>0.05) (Table 3).

DISCUSSION

According to the results of our study; parents with high ADHD symptom levels were found to have significantly higher permissive parental attitudes than parents with low ADHD symptoms, and there was no significant difference between the two groups in terms of competent and authoritarian attitudes. No significant association was found between parental attitudes and the age and educational level of parents. In addition, comparisons of parents in terms of ADHD symptom level and parental attitudes did not show significant differences between parents in terms of both variables.

Studies show that parents with ADHD are associated with signs and symptoms of ADHD and negative parental attitudes. Forty-four months of age with an average of 258 children and their parents with a 3-year longitudinal study, mothers’ levels of ADHD and ADHD symptoms in children examined early and late-term relationship with parental attitudes; mothers with high levels of ADHD symptoms of excessive reactive attitudes (over-reactive parenting) demonstrated by mothers of ADHD in children, ADHD symptoms and higher symptom levels in terms of late-term negative parental attitudes are found to be the decisive factors (29).A study conducted by Woods et al. (30) found that 79 children and their mothers with an age range of 5-10 were positively associated with maternal ADHD symptoms; high control level, low temperature (harsh parenting) parental attitudes, and there was no significant association between maternal ADHD levels and positive parental attitudes (30). A meta-analysis study that examined 32 studies on the subject found that negative parental attitudes and ADHD symptom levels were associated; their parents displayed high levels of control (hars parenting) and/or low levels of control and control (lax parenting) as ADHD levels increased.

In addition, it was determined that there was no significant relationship between parents’ ADHD level and positive parental attitudes (31). In Turkey, 87 children with ADHD and a thesis study with 84 healthy control group; it has been found that mothers in the ADHD group exhibit more authoritarian and permissive attitudes than mothers in the control group, and ADHD symptom levels of mothers are associated with negative parental attitudes (26). In our study, parents with high levels of ADHD symptoms according to parents with a low level of ADHD symptoms, permissive attitudes to high levels of authoritarian attitudes and positive (competent) have been found to show significant differences in terms of parental attitudes. Our results, partially compatible with the literature, suggest that ADHD signs and symptoms negatively affect parental attitudes. ADHD is a disorder that causes attention deficit, difficulty in executive function, impulsivity, and difficulty in controlling emotions and behaviors (8).It is believed that possible difficulties in ADHD-induced control mechanisms and behavior regulation can prevent parents from developing stable attitudes in their relationship with their children, causing them to behave more permissively and unsupervised.

In studies conducted in children with ADHD, it was found that parental attitudes are associated with many variables. A study conducted by Silva and colleagues found that while the relationship between the attitudes of 68 parents with children with ADHD between the ages of 6 and 11 was not found, it was directly related to critical/rejecting and permitting/negligent parental attitudes and additional behavioral problems in children (32).One hundred three ADHD children and their mothers in Turkey with ADHD subtypes in a study examined the relationship between parental attitudes; it was determined that children in the careless and compound subtype perceive their parents as more permissive/negligent, while children with the hyperactive subtype perceive their parents as more authoritarian (22). A recent cross-sectional study conducted in Turkey, which examined 58 ADHD, 30 healthy children and their parents, found that children in the ADHD group perceive their maternal and paternal attitudes as less relevant, unsupervised and more strict discipline than the control group. In the same study, it was determined that variables such as children’s gender, ADHD symptom level, comorbidity had significant effects on parental attitudes; When the mother’s age was controlled, it was observed that the difference between the children with ADHD and healthy children in terms of perceived parental attitudes did not change (18). In our study, no significant association was found between parental attitudes and the age and educational levels of parents. Although our results are consistent with the literature, the lack of a healthy control group in our study is a significant limitation in terms of interpretation of our results.

When the literature was examined, it was seen that mostly only mothers were evaluated in studies examining parents’ ADHD symptoms and parental attitudes (10,14,30,33,34). Our study is one of the few studies that evaluated the ADHD symptom levels of mothers and fathers separately (13,15,35-38). A study conducted with 109 of the mothers and fathers of children with an age range of 2-12 followed by the diagnosis of ADHD found no significant difference between the level of ADHD symptoms and parental attitudes of parents (39).Similarly, the results of our study found that parents did not differ significantly in terms of ADHD symptom level and parental attitudes. It is believed that large sample studies are needed to interpret our results.

Study Limitations

Our study has some limitations. The small sample size of our study and the lack of a healthy control group are limitations. ADHD is a clinical diagnosis, but in our study, parents were evaluated for ADHD only with diagnostic tools with high validity and reliability. It is an important limitation that parents have not been made diagnostic evaluations by a psychiatrist in terms of both ADHD and other possible psychopathologies. The fact that future studies on this issue have a design with a wide sample, in which parents are evaluated in terms of co-diagnoses with a high incidence of ADHD, as well as the severity of children’s ADHD symptoms, will increase the interpretability of the results.

CONCLUSION

In the results of our study; parents of children diagnosed with ADHD have more permissive attitudes, parents with high ADHD symptom levels and parents with low ADHD symptoms do not differ in authoritarian and competent attitudes, and there is a significant difference between mothers and fathers in terms of ADHD level and parental attitudes. It was found that there was no difference between the parents’ age and education levels and their attitudes. Parental attitudes play an important role in the severity of symptoms in ADHD, accompanying psychiatric diseases, and the prognosis of the disorder. ADHD in children negatively affects parents’ parenting skills. The results of our study suggest that the symptoms of ADHD of parents in children with ADHD should also be considered as another factor that negatively affects their parenting skills. It is known that multiple approach models, including psychopharmacological treatments for the clinical treatment of ADHD, as well as evaluation of parents’ attitude and behavior patterns and necessary psychosocial interventions, are the most effective treatment methods. During the treatment process, interventions for the parents’ attitudes; it is thought that evaluation of mother and/or father in terms of ADHD and psychoeducation about adult ADHD is important.

Ethics Committee Approval: The study was approved by the Ankara University Faculty of Medicine Ethics Committee (approval number: 9.02.2012).

Informed Consent: The children and their parents in the study group were informed about the purpose and method of the study and their written consents were obtained.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Author Contributions: Concept - Ö.Ş.B., M.Ç., Z.E.U., B.G.K.; Design - Ö.Ş.B., M.Ç., Z.E.U., B.G.K.; Data Collection and/or Processing - Ö.Ş.B., M.Ç., Z.E.U.; Analysis and/or Interpretation - Ö.Ş.B., M.Ç., B.G.K.; Literature Search - Ö.Ş.B., M.Ç., B.G.K.; Writing Manuscript - Ö.Ş.B., M.Ç.

Conflict of Interest: The authors have no conflict of interest to declare.

Financial Disclosure: The authors declared that this study has received no financial support.

GİRİŞ

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB); azalmış sürdürülebilir dikkat, artmış dürtüsellik ve/veya hareketlilik ile karakterize nörogelişimsel bir bozukluk olarak tanımlanmaktadır. Çocuk ve ergenlerde oldukça sık görülmekte olup tüm dünyadaki ortalama prevalansının %5,9-7,1 olduğu gösterilmiştir (1). Çocukluk döneminde başlayan DEHB, %50-70 oranında yetişkin dönemde de devam etmektedir (2,3).

DEHB genetik geçişli bir bozukluk olup DEHB’si olan çocukların anne ve/veya babalarında DEHB görülme sıklığı sağlıklı popülasyona göre yüksektir. Türkiye’de 2005 yılında 69 DEHB tanısı ile takipli çocuğun ebeveynlerinin değerlendirildiği kesitsel bir çalışmada, ebeveynlerin %33,8’inin DEHB tanı ölçütlerini karşıladığı saptanmıştır (4). Yakın zamanda Türkiye’de yapılan başka bir çalışmada; 135 DEHB’li çocuk ve 135 kontrol grubu değerlendirilmiş ve DEHB’si olan çocukların ebeveynlerinin DEHB belirti düzeyi kontrol grubuna göre anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur (5). Genel olarak değerlendirildiğinde, yetişkinlerde yaşam boyu DEHB prevalansının %1,1-5 olduğu bilinmektedir (6,7). DEHB’nin hayat boyu süren klinik özellikleri yetişkinlerde farklı biçimlerde kendini göstermektedir. Dikkatsizlik bireylerde; unutkanlık, dalgınlık, dinleyememe, karar vermede güçlük, planlama becerisinde eksiklik, zamanı uygun kullanamama, görevleri yerine getirmede aksaklıklar, işleri erteleme veya bitirememe gibi belirtilere neden olmaktadır. Hiperaktivite içsel huzursuzluk, gerginlik, çok konuşma, uzun süreli oturamama şeklinde kendisini gösterirken; dürtüsellik düşünmeden eyleme geçme, sıra bekleyememe, sürekli ilgi arayışı, sık iş ve trafik kazaları, sık iş ve partner değiştirme, uygunsuz cinsel deneyimler gibi belirtilere neden olmaktadır (8). Eş tanı oranının da yüksek olduğu yetişkin DEHB; bireylerin ilişkilerini, iş ve aile hayatını olumsuz etkilemektedir (9,10).

Anne baba tutumu genel anlamda; ebeveynlerin çocukla kurduğu ilişkide sergilediği tutum ve davranışların bütünü olarak tanımlanır. Araştırmacılar ebeveyn tutumlarını; kontrol, denetim, sıcaklık, gereken ilgiyi gösterme, açık iletişim gibi birçok boyutta değerlendirmiş ve farklı sınıflandırmalar tanımlamışlardır. Baumrind (11); “demokratik/dengeli (otoritatif)”, “yetkeci (otoriter)” ve “izin verici” olarak üç temel anne baba tutumu tanımlamıştır. Demokratik ebeveyn tutumlarında çocukla açık iletişim kurulur, gereken duygusal destek sağlanır; çocuğun davranışları belirli bir disiplin çerçevesinde gözetim altında tutularak özerklik geliştirmesi için uygun koşullar sağlanır. Yetkeci (otoriter) ebeveyn tutumlarında anne babaların katı bir disiplin anlayışı vardır, çocuğa yeterli duygusal destek ve sıcaklık gösterilmez. İzin verici ebeveyn tutumlarında; çocuğun davranışlarını kontrol etme ve denetleme hususunda gevşeklik mevcuttur (11). Araştırma sonuçlarına göre; kabul gören demokratik ebeveyn tutumlarının çocuğun gelişimi üzerinde olumlu etkileri görülürken; otoriter ve izin verici tutumların çocuğun benlik gelişimi, duygu regülasyonu ve sosyal uyumu gibi birçok alanda olumsuz etkileri olmaktadır (12).

Anne babaların tutumlarını inceleyen çalışmalarda; DEHB’si olan yetişkinlerin ebeveynlik becerilerinin ve anne baba tutumlarının olumsuz etkilendiği görülmüştür (13). Annelerin DEHB tanıları ve tutumları ile ilişkisini değerlendirmek amacıyla 147 DEHB’li, 107 sağlıklı çocuk ve anneleri ile yapılan bir çalışmada; DEHB tanısı konulan annelerin diğer annelere göre daha sık olumsuz tutumlar sergilediği, tutarlı ve etkili disiplin uygulamada zorlandıkları saptanmıştır (14). Anne baba tutumlarının incelendiği, DEHB tanılı 90 ebeveyn ve 120 sağlıklı grupla yapılan başka bir çalışmada; DEHB’si olan ebeveynlerin sağlıklı ebeveynlere göre daha otoriter tutumlar sergiledikleri ve aşırı tepkisel davrandıkları, kontrol grubundaki ebeveynlerin ise daha izin verici tutumlara sahip oldukları belirlenmiştir (15).

DEHB nörogelişimsel bir bozukluk olmakla birlikte DEHB belirti şiddeti ve prognozu açısından anne baba tutumları gibi psikososyal faktörlerin önemli olduğu bilinmektedir (16,17).Türkiye’de DEHB’li çocuklarda ebeveyn tutumlarının değerlendirildiği birçok çalışma mevcuttur (18-25). Ancak DEHB tanılı çocuklarda ebeveyn tutumlarının, anne ve babaların DEHB belirtileri açsından değerlendirildiği çalışmalar kısıtlıdır (26). Bu çalışmanın amacı; DEHB tanısı konulan çocukların ebeveynlerinin DEHB belirti düzeyi ile anne baba tutumları arasındaki ilişkiyi incelemektir.

YÖNTEMLER

Örneklem

Bu çalışmaya Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Polikliniği’ne Mart 2012-Ağustos 2012 tarihleri arasında başvuran, Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı-IV (DSM-IV) tanı ölçütlerine göre DEHB tanısı konulmuş, yaş aralığı 6-13 olan 66 çocuk ile onları görüşmeye getiren ebeveynleri alınmıştır. DEHB tanılı çocukların bazılarının hem annesi hem babası, bir kısmının sadece annesi, bazılarının ise sadece babası olmak üzere toplamda 94 ebeveyn çalışmaya dahil edilmiştir. Çocuklarda DEHB dışında kronik herhangi bir tıbbi hastalık varlığı, eşlik eden yaygın gelişimsel bozukluk, psikotik bozukluk, mental retardasyon (IQ 80’den düşük) varlığı, anne ve babalarda kronik herhangi bir tıbbi hastalık varlığı dışlama kriterleri olarak belirlenmiştir. Çalışmada; α=0,05 nominal anlam düzeyinde %80 güç (1-β=0,80) elde etmek için gerekli minumum örneklem genişliği, r=0,3 etki büyüklüğüne karşılık n=94 olarak belirlenmiştir.

Çalışma Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurulu tarafından onaylandı (onay numarası: 9.02.2012).

Veri Toplama Araçları

Sosyodemografik veri formu: Araştırmacılar tarafından hazırlanan bu form; çocukların yaşı, cinsiyeti; anne ve babaların yaşı, eğitim düzeyi gibi demografik bilgileri sorgulamaktadır.

Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği: Ward ve Wender (1993) tarafından geliştirilen bu ölçek; yetişkinlerde çocukluk dönemindeki DEHB belirtilerinin varlığını ve şiddetini değerlendirmektedir. Türkçe geçerlik ve güvenilirlik çalışması Öncü ve ark. (27) tarafından yapılmıştır. Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği (WUDÖ) 25 maddeden oluşan 5’li Likert tipi bir öz bildirim ölçeğidir. Her bir madde 0 ile 4 arasında puanlanmakta olup ölçeğin kesme puanı 36 olarak belirlenmiştir. Kesme noktası 36 ve üzeri alındığında; duyarlılık %82,5, özgüllük %90,8 olarak saptanmıştır.

Ana-babalık Stilleri ve Boyutları Ölçeği: Robinson ve ark. tarafından geliştirilen bu ölçek; 3-13 yaş aralığında çocuğu bulunan anne-babaların tutumlarını değerlendirmektedir. Ölçeğin Türkçe geçerlik ve güvenilirlik çalışmaları Kapçı ve Erdinç (28) tarafından yapılmıştır. Ana-babalık Stilleri ve Boyutları Ölçeği (ASBÖ-KF) toplam 32 maddeden oluşmakta olup 5’li Likert tipi bir öz bildirim ölçeğidir. Anne-baba tutumları “yetkin (otoritatif)”, “yetkeci (otoriter)” ve “izin verici” olarak üç boyutta değerlendirmektedir. Güvenilirlik analizinde Cronbach Alfa Katsayısı Yetkeci Alt Ölçeği için 0,88, yetkin alt ölçeği için 0,74, izin verici alt ölçeği için 0,64 olarak hesaplanmıştır. Ölçeğin test-tekrar test güvenirlik katsayısı 0,64’tür.

İşlem

Çalışma grubunu oluşturan çocuklar ve anne babaları araştırmanın amacı ve yöntemi hakkında bilgilendirilerek yazılı onamları alınmıştır. DSM-IV-TR’ye göre DEHB tanısı konulan çocukların anne ve babalarına WUDÖ, ASBÖ-KF ölçekleri uygulanmıştır.

İstatistiksel Analiz

Tüm veriler SPSS Windows version 24.0 yazılımı kullanılarak değerlendirilmiştir. Verilerin normal dağılıma uygunluğun analizi için; “Shapiro-Wilk testi”, homojen varyans varsayımının uygunluğu için “Levene’s testi” kullanılmıştır. Sürekli değişkenlerin karşılaştırılmasında, parametrik varsayımlar karşılandığında “Student’s t-testi”, parametrik varsayımlar karşılanmadığında “Mann-Withney U testi” kullanılmıştır. Sürekli değişkenlerin ilişkileri “Pearson korelasyon testi” ile, kesikli ve sıralı değişkenlerin ilişkileri “Spearman Rho korelasyon testi” ile değerlendirilmiştir. P değerinin <0,05 olması istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir.

BULGULAR

Çalışmaya alınan çocukların 14’ü (%21,2) kız, 52’si (%78,8) erkek olup çocukların yaş ortalamaları 9,83±2,42 yıl olarak belirlenmiştir. Çalışmaya dahil edilen 94 ebeveynin 54’ünü (%57,4) anneler, 40’ını (%42,6) babalar oluşturmaktadır. Annelerin yaş ortalaması 35,74±4,89 yıl, babaların yaş ortalaması 39,28±6,63 yıl olarak saptanmıştır. Ebeveynlerin eğitim düzeyleri değerlendirildiğinde; annelerin 3’ünün (%5,6) sadece okur yazar olduğu, 17’sinin (%31,5) ilkokul mezunu, 12’sinin (%22,2) ortaokul, 17’sinin (%31,5) lise, 1’inin (%1,9) yüksekokul, 4’ünün (%7,4) üniversite mezunu olduğu, babaların 14’ünün (%35) ilkokul, 5’inin (%12,5) ortaokul, 13’ünün (%32,5) lise, 2’sinin (%5) yüksekokul, 6’sının (%15) üniversite mezunu olduğu belirlenmiştir.

Ebeveynlerin WUDÖ puanları değerlendirildiğinde, 12’sinin (%12,7) WUDÖ puanlarının kesme puanının (36) üzerinde olduğu belirlenmiştir. Ebeveynlerin WUDÖ puanları kesme puanlarına göre iki gruba ayrılarak ASBÖ-KF puanları açısından değerlendirildiğinde; WUDÖ puanı kesme puanının üstünde olan ebeveynlerin WUDÖ puanı kesme puanının altında olan ebeveynlere göre ASBÖ-KF’nin izin verici alt ölçek puanının anlamlı düzeyde yüksek olduğu saptanmıştır (p=0,04) (Tablo 1).

Ebeveynlerin ölçek puanları anne ve baba olarak ayrı ayrı değerlendirildiğinde; anne ve babaların WUDÖ ve ASBÖ-KF puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmamıştır (p>0,05) (Tablo 2).

Anne ve babaların yaş ve eğitim düzeyleri ile ASBÖ-KF puanlarının ilişkileri incelendiğinde; yaş ve eğitim düzeyleri ile ASBÖ-KF puanları arasında anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p>0,05) (Tablo 3).

TARTIŞMA

Çalışmamızın sonuçlarına göre; DEHB belirti düzeyi yüksek olan ebeveynlerde, DEHB belirti düzeyi düşük olan ebeveynlere göre izin verici ebeveyn tutumlarının anlamlı düzeyde yüksek olduğu, her iki grup arasında yetkin ve otoriter tutumlar açısından anlamlı fark olmadığı belirlenmiştir. Ebeveyn tutumları ile anne babaların yaş ve eğitim düzeyi arasında anlamlı ilişki saptanmamıştır. Ayrıca ebeveynlerin DEHB belirti düzeyi ve ebeveyn tutumları açısından karşılaştırmalarında, anne ve babalar arasında her iki değişken açısından anlamlı fark saptanmamıştır.

Yapılan çalışmalar DEHB’si olan ebeveynlerin DEHB belirti ve bulguları ile olumsuz ebeveyn tutumlarının ilişkili olduğunu göstermektedir. Yaş ortalaması 44 ay olan 258 çocuk ve ebeveynleriyle yapılan 3 yıllık uzunlamasına izlem çalışmasında; annelerin DEHB düzeyleri ve ebeveyn tutumlarının çocuklardaki erken ve geç dönem DEHB bulguları ile ilişkisi incelenmiş; DEHB belirti düzeyi yüksek olan annelerin aşırı tepkisel tutumlar (over-reactive parenting) sergiledikleri, annelerin yüksek DEHB belirti düzeyi ve olumsuz ebeveyn tutumlarının, çocuklarda geç dönem DEHB bulguları açısından belirleyici etmenler olduğu saptanmıştır (29).Woods ve ark.’nın (30) yaş aralığı 5-10 olan 79 çocuk ve anneleri ile yaptıkları bir çalışmada, annelerin DEHB belirtilerinin; kontrol düzeyi yüksek, sıcaklığın düşük olduğu (harsh parenting) ebeveyn tutumları ile pozitif ilişkili olduğu, annelerin DEHB düzeyi ile olumlu ebeveyn tutumları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı saptanmıştır (30). Konu ile ilgili 32 çalışmanın incelendiği bir meta-analiz çalışmasında; olumsuz ebeveyn tutumları ile DEHB belirti düzeyinin ilişkili olduğu; anne ve babalarının DEHB düzeyi arttıkça, kontrol düzeyi yüksek (hars parenting) ve/veya kontrol ve denetim düzeyi düşük (lax parenting) tutumlar sergiledikleri saptanmıştır. Ayrıca ebeveynlerin DEHB düzeyi ile olumlu ebeveyn tutumları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı belirlenmiştir (31). Türkiye’de, DEHB tanısı olan 87 çocuk ve 84 sağlıklı kontrol grubu ile yapılan bir tez çalışmasında; DEHB grubundaki annelerin kontrol grubundaki annelere göre daha otoriter ve izin verici tutumlar sergilediği, annelerin DEHB belirti düzeylerinin olumsuz ebeveyn tutumları ile ilişkili olduğu saptanmıştır (26). Çalışmamızın sonuçlarında; DEHB belirti düzeyi yüksek olan ebeveynlerin DEHB belirti düzeyi düşük olan ebeveynlere göre izin verici tutum düzeylerinin yüksek olduğu, otoriter tutumlar ve olumlu (yetkin) ebeveyn tutumları açısından ise anlamlı farklılık göstermediği bulunmuştur. Literatürle kısmen uyumlu sonuçlarımız, DEHB belirti ve bulgularının ebeveyn tutumlarını olumsuz etkilediğini düşündürmektedir. DEHB dikkat eksikliği, yürütücü işlev zorluğu, dürtüsellik, duygu ve davranışlarda kontrol güçlüğüne neden olan bir bozukluktur (8). DEHB kaynaklı denetim mekanizmaları ve davranış regülasyonundaki olası güçlüklerin; ebeveynlerin çocuklarıyla kurdukları ilişkide, istikrarlı tutumlar geliştirmelerini engelleyerek daha izin verici ve denetimsiz davranmalarına neden olabileceği düşünülmektedir.

DEHB’si olan çocuklarla yapılan çalışmalarda ebeveyn tutumlarının birçok değişkenle ilişkili olduğunu saptanmıştır. Muñoz-Silva ve ark. (32) tarafından 6-11 yaş aralığında DEHB’li çocukları olan 68 ebeveyn ile yapılmış bir çalışmada; ebeveyn tutumları ile DEHB arasında ilişki saptanmazken, eleştirel/reddedici ve izin verici/ihmalkar ebeveyn tutumları ile çocuklardaki ek davranım sorunları arasında doğrudan ilişkili olduğu belirlenmiştir.Türkiye’de 103 DEHB tanılı çocuk ve anneleriyle yapılan bir çalışmada, DEHB alt tipleri ile ebeveyn tutumları arasındaki ilişki incelenmiş; dikkatsiz ve bileşik alt tipindeki çocukların ebeveynlerini daha izin verici/ihmalkar olarak algıladıkları, hiperaktif alt tipindeki çocukların ise ebeveynlerini daha otoriter olarak algıladıkları saptanmıştır (22). Yakın zamanda Türkiye’de yapılan, 58 DEHB’li, 30 sağlıklı çocuk ve ebeveynlerinin incelendiği kesitsel bir çalışmada; DEHB grubundaki çocukların anne ve baba tutumlarını kontrol grubuna göre, daha az ilgili, denetimsiz ve daha katı disiplin uygulayan olarak algıladıkları saptanmıştır. Aynı çalışmada çocukların cinsiyeti, DEHB belirti düzeyi, ek tanıları gibi değişkenlerin ebeveyn tutumları üzerinde anlamlı etkileri olduğu belirlenirken; anne yaşı kontrol edildiğinde DEHB’li çocuklar ve sağlıklı çocukların arasında, algılanan ebeveyn tutumları açısından saptanan farkın değişmediği görülmüştür (18). Çalışmamızda ebeveyn tutumları ile anne-babaların yaş ve eğitim düzeyleri arasında anlamlı ilişki saptanmamıştır. Sonuçlarımız literatürle uyumlu olsa da çalışmamızın sağlıklı kontrol grubunun olmaması sonuçlarımızın yorumlanması açısından önemli bir kısıtlılık oluşturmaktadır.

Alan yazın incelendiğinde, ebeveynlerin DEHB belirtilerinin ve ebeveyn tutumlarının incelendiği çalışmalarda çoğunlukla sadece annelerin değerlendirildiği görülmüştür (10,14,30,33,34). Çalışmamız anne ve babaların DEHB belirti düzeyinin ayrı ayrı değerlendirildiği az sayıda çalışmalardan biridir (13,15,35-38). DEHB tanısıyla takip edilen, yaş aralığı 2-12 olan çocukların anne ve balarının 109’u ile yapılan bir çalışmada; anne ve babaların DEHB belirti düzeyi ve ebeveyn tutumları arasında anlamlı bir fark saptanmamıştır (39). Benzer şekilde çalışmamızın sonuçlarında da anne-babaların, DEHB belirti düzeyi ve ebeveyn tutumları açısından anlamlı bir farklılık göstermediği bulunmuştur. Sonuçlarımızın yorumlanması için geniş örneklemli çalışmalara ihtiyaç olduğu düşünülmektedir.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Çalışmamızın bazı sınırlılıkları mevcuttur. Çalışmamızın örneklem büyüklüğünün küçük olması ve sağlıklı kontrol grubunun olmaması bir kısıtlılıktır. DEHB klinik bir tanıdır ancak çalışmamızda ebeveynlerin DEHB açısından değerlendirilmeleri sadece geçerlilik ve güvenilirliği yüksek olan tanı araçları ile yapılmıştır. Anne ve babaların hem DEHB hem de olası diğer psikopatolojiler açısından bir psikiyatrist tarafından tanısal değerlendirmelerinin yapılmamış olması önemli bir kısıtlılıktır. Konu ile ilgili ileride yapılacak çalışmaların; geniş örneklemli, anne ve babaların DEHB’de görülme sıklığı yüksek olan eş tanılar açısından değerlendirildiği, ayrıca çocukların DEHB belirti şiddetinin de değerlendiği bir tasarıma sahip olması, sonuçların yorumlanabilirliğini artıracaktır.

SONUÇ

DEHB tanılı çocukların ebeveynlerinde DEHB belirti düzeyi yüksek olan anne ve babaların daha izin verici tutumlar sergiledikleri, DEHB belirti düzeyi yüksek olan ebeveynler ile DEHB belirti düzeyi düşük olan ebeveynlerin otoriter ve yetkin tutumlar açısından farklılık göstermediği, anne ve babaların arasında DEHB düzeyi ve ebeveyn tutumları açısından anlamlı fark olmadığı, ebeveynlerin yaş ve eğitim düzeyleri ile tutumları arasında anlamlı ilişki olmadığı bulunmuştur. Ebeveyn tutumları; DEHB’de belirtilerin şiddeti, eşlik eden psikiyatrik hastalıklar ve bozukluğun prognozu açısından önemli rol oynamaktadır. Çocuklarda DEHB olması anne ve babaların ebeveynlik becerilerini olumsuz etkilemektedir. Çalışmamızın sonuçları DEHB’li çocuklarda anne ve babaların DEHB belirtilerinin de ebeveynlik becerilerini olumsuz etkileyen diğer bir etmen olarak değerlendirilmesi gerektiğini düşündürmektedir. DEHB’nin klinik tedavisinde psikofarmakolojik tedavilerin yanı sıra anne babanın tutum ve davranış örüntülerinin değerlendirilmesi ve gerekli psikososyal müdahaleleri de içeren çoklu yaklaşım modellerinin en etkili tedavi yöntemleri olduğu bilinmektedir. Tedavi sürecinde, ebeveynlerin tutumlarına yönelik müdahalelerde; anne ve/veya babanın DEHB açısından değerlendirilmesi, yetişkin DEHB hakkında psikoeğitiminin önemli olduğu düşünülmektedir.

Etik Komite Onayı: Çalışma Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurulu tarafından onaylandı (onay numarası: 9.02.2012).

Hasta Onamı: Çalışma grubunu oluşturan çocuklar ve anne babaları araştırmanın amacı ve yöntemi hakkında bilgilendirilerek yazılı onamları alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları: Fikir - Ö.Ş.B., M.Ç., Z.E.U., B.G.K.; Tasarım - Ö.Ş.B., M.Ç., Z.E.U., B.G.K.; Veri Toplanması ve/veya İşlemesi - Ö.Ş.B., M.Ç., Z.E.U.; Analiz ve/veya Yorum - Ö.Ş.B., M.Ç., B.G.K.; Literatür Taraması - Ö.Ş.B., M.Ç., B.G.K.; Yazıyı Yazan - Ö.Ş.B., M.Ç.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.

References

Willcutt EG. The prevalence of DSM-IV attention-deficit/hyperactivity disorder: a meta-analytic review. Neurotherapeutics 2012; 9: 490-9.

Fayyad J, De Graaf R, Kessler R, Alonso J, Angermeyer M, Demyttenaere K, et al. Cross-national prevalence and correlates of adult attention-deficit hyperactivity disorder. Br J Psychiatry 2007; 190: 402-9.

Hechtman L, McGough JJ. Dikkat Eksikliği Bozuklukları. In: Kaplan & Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry (Translation Öner Ö, Aysev A.), Ankara, Güneş Tıp Kitabevi, 2007, p.3183-205.

Aydın H, Diler RS, Yurdagül E, Uğuz Ş, Şeydaoğlu G. DEHB tanılı çocukların ebeveynlerinde DEHB oranı. Klin Psikiyatr Derg 2006; 9: 70-4.

Güvendeğer Doksat N, Balkanlı Zengin H, Doksat MK. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocukların ebeveynlerinde mükemmeliyetçilik ve dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu. Cukurova Med J 2018; 43: 581-8.

Kessler RC, Adler L, Barkley R, Biederman J, Conners CK, Demler O, et al. The prevalence and correlates of adult ADHD in the United States: results from the National Comorbidity Survey Replication. Am J Psychiatry 2006; 163: 716-23.

Simon V, Czobor P, Bálint S, Mészáros A, Bitter I. Prevalence and correlates of adult attention-deficit hyperactivity disorder: meta-analysis. Br J Psychiatry J Ment Sci 2009; 194: 204-11.

Surman CBH, Biederman J, Spencer T, Miller CA, McDermott KM, Faraone SV. Understanding deficient emotional self-regulation in adults with attention deficit hyperactivity disorder: a controlled study. ADHD Attention Deficit and Hyperactivity Disorders 2013; 5: 273-81.

Lin YJ, Lo KW, Yang LK, Gau SF. Validation of DSM-5 age-of-onset criterion of attention deficit/hyperactivity disorder (ADHD) in adults: comparison of life quality, functional impairment, and family function. Res Dev Disabil 2015; 47: 48-60.

Efron D, Furley K, Gulenc A, Sciberras A. Maternal ADHD symptoms, child ADHD symptoms and broader child outcomes. Arch Dis Child 2018; 103: 841-6.

Baumrind D. Current patterns of parental authority. Dev Psychol 1971; 4: 1-103.

Sümer N, Gündoğdu Aktürk E, Helvacı E. Psychological effects of parenting styles and behaviors: a review of studies in Turkey. Turkish Psychological Articles 2010; 13: 60-1.

Starck M, Grünwald J, Schlarb AA. Occurrence of ADHD in parents of ADHD children in a clinical sample. Neuropsychiatr Dis Treat 2016; 12: 581-8.

Babinski DE, Pelham WE, Molina BSG, Gnagy EM, Waschbusch DA, Wymbs BT, et al. Maternal ADHD, parenting and psychopathology among mothers of adolescents with ADHD. J Atten Disord 2012; 20: 458-68.

Karbalaei Sabagh A, Khademi M, Noorbakhsh S, Razjooyan K, Arabgol F. Adult attention deficit hyperactivity disorder and parenting styles. Indian J Pediatr 2015; 83: 254-57.

Barkley RA, Fischer M, Edelbrock C, Smallish L. The adolescent outcome of hyperactive children diagnosed by research criteria-III. Mother-child interactions, family conflicts and maternal psychopathology. J Child Psychol Psychiatr 1991; 32: 233-55.

Çengel Kültür SE, Öztekin C. Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu ve yıkıcı davranış sorunlarının tedavisinde anne-babalık becerileri. Turkiye Klinikleri J Child Psychiatry-Special Topics 2017; 3: 106-14.

Çöp E, Çengel Kültür SE, Dinç Şenses G. Ana babalık tutumları ile dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu belirtileri arasındaki ilişki. Turk Psikiyatri Derg 2017; 28: 25-32.

Yalçın H, Karaman HN. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan 6-12 yaş çocukların aile tutumlarının değerlendirilmesi. ACED Uluslararası Aile Çocuk ve Eğitim Derg 2018; 15: 84-99.

Uzun ME, Uçar HN, Vural AP. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan ergenlerde bağlanma özellikleri ve ebeveyn tutumları. JCP 2019; 17: 289-300.

Durukan İ, Erdem M, Türkbay T, Cöngöloğlu MA. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocukların klinik belirtilerinin annelerinin öfke düzeyleri ve öfke ifade tarzları ile ilişkisi. Gülhane Tıp Derg 2009; 51: 101-4.

Ertuğrul G, Toros F. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan ergenlerin algıladıkları ebeveyn tutumu ve ebeveynlerinin evlilik uyumları arasındaki ilişki. Yeni Symposium 2010; 48: 172-83.

Polat H. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı almış çocukların annelerinin algıladıkları sosyal destek düzeyleri, tükenmişlik düzeyleri ve çocuk yetiştirme tutumlarının incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2015.

Türe F. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocukların (8-12 yaş) değişik anne tutumlarına göre benlik saygı düzeylerinin incelenmesi. Yüksek Lisans tezi, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klinik Psikoloji Anabilim Dalı, 2010.

Uçar HN, Vural AP. Irritability and parenting styles in adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder: a controlled study. J Psychosoc Nurs Ment Health Serv 2018; 56: 33-43.

Keser N. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı almış ve almamış çocukların duygu ayarlama, anne baba tutumları, annenin dehb belirti ve bulgu düzeyinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2010.

Öncü B, Ölmez Ş, Şentürk V. Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği Türkçe Formunun erişkin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu› nda geçerlik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psikiyatr Derg 2005; 16: 252-9.

Kapçı EG, Erdinç S. Anne-baba tutum ölçeğinin 3-13 yaş aralığında çocuğu bulunan annelerde değerlendirilmesi. 18. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, Bildiri Kitabı, İzmir, 2009.

Breaux RP, Brown HR, Harvey EA. Mediators and moderators of the relation between parental ADHD symptomatology and the early development of child ADHD and ODD symptoms. J Abnorm Child Psychol 2016; 45: 443-56.

Woods KE, Mazursky-Horowitz H, Thomas SR, Dougherty LR, Chronis-Tuscano A. The unique effects of maternal ADHD symptoms and emotion dysregulation on parenting behavior. J Atten Disord 2019.

Park JL, Johnston C. Parental ADHD symptoms and parenting behaviors. The ADHD Report 2019; 27: 1-7.

Muñoz-Silva A, Lago-Urbano R, Sanchez-Garcia M. Family impact and parenting styles in families of children with ADHD. J Child Fam Stud 2017; 26: 2810-23.

Murray C, Johnston C. Parenting in mothers with and without attention-deficit/ hyperactivity disorder. J Abnorm Child Psychol 2006; 115: 52-61.

Algorta GP, Kragh CA, Arnold LE, Molina BSG, Hinshaw SP, Swanson JM, et al. Maternal ADHD symptoms, personality and parenting stress: differences between mothers of children with ADHD and Mothers of Comparison Children. J Atten Disord 2018; 22:1266-77.

Psychogiou L, Daley D, Thompson M, Sonuga-Barke E. Testing the interactive effect of parent and child ADHD on parenting in mothers and fathers: a further test of the similarity-fit hypothesis. Br J Dev Psychol 2007; 25: 419-33.

Williamson D, Johnston C, Noyes A, Stewart K, Weiss MD. Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder symptoms in mothers and fathers: family level interactions in relation to parenting. J Abnorm Child Psychol 2017; 45: 485-500.

Friedrich A, Moning J, Weiss J, Schlarb A. The effects of parental ADHD symptoms on parenting behaviors. Health 2017; 9: 1054-74.

Wymbs BT, Wymbs FA, Dawson AE. Child ADHD and ODD behavior interacts with parent ADHD symptoms to worsen parenting and interparental communication. J Abnorm Child Psychol 2014; 43: 107-19.

Jeppson-Frandsen R. Adult Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD): relationship between parental symptomatology, child behaviors, and parenting behaviors. Unpublished Thesis, Utah State University, 2019.